सरकारका सीमा र नागरिक चेतना

हिजो (पौष २३) मध्यान्हतिर डिजिटल पत्रिका सेतोपाटीमा बिराटनगरको कुनै लजमा एक सरकारी कर्मचारीमाथि भएको प्रहरी कारवाहीको समाचार आयो । समाचार अनलाइन हुनासाथ सोसल मिडिया र विशेषगरि ट्विटरमा त्यसमाथि तीब्र प्रतिक्रिया आउने क्रम सुरु भयो । एकदुईबाहेक समाचार पढ्ने प्राय सबैले “उक्त समाचार प्रकाशित गर्नु पत्रकारिताको मर्यादाविपरित” भनेर समाचारको आलोचना मात्र गरेनन् सेतोपाटीलाई आफ्नो साइटबाट उक्त समाचार तुरुन्त हटाउन सुझाव दिए । सोसल मिडियामा आएको प्रतिक्रियालाई मनन गर्दै सेतोपाटीले पनि समाचार हटाएर पाठकसमक्ष क्षमायाचना गर्‍यो ।

सञ्चारमाध्यममा प्रकाशित समाचारले पस्किने राजनीतिक, आर्थिक वा सामाजिक सूचनामाथि बहस हुनु स्वभाविक हो । तर, समाचारकै पक्ष र विपक्षमा यति ठूलो बहस कमैमात्र देखिने गर्छ । हिजोको घटनामा सामाजिक सञ्जालमा भएको बहस रोचक र उदाहरणीय थियो । यसले सरकारको कर्तव्य, नागरिकको अधिकार र पत्रकारिताको व्यवसायिकताका सन्दर्भमा केही रोचक पक्षहरू उजागर गरेको छ । यसका अतिरिक्त हिजोको घटना नेपालका सन्दर्भमा सञ्चारमाध्यम र पाठकबीचको सम्बन्धको अध्ययनका लागि पनि निकै उपयोगी हुनसक्छ ।

सेतोपाटीमा प्रकाशित समाचार पत्रकारिताको व्यवसायिक परिधि वा नीतिनियमभित्र पर्छ कि पर्दैन भन्ने कुरा पनि बहसको एउटा विषय होला । उक्त समाचार लेख्ने पत्रकार र प्रकाशित गर्ने सेतोपाटीले यस सन्दर्भमा पत्रकारिताका आधारभूत सिद्धान्त र मर्यादाको पूर्ण पालना गरेको पनि हुनसक्छ -भलै सोसल मिडियामा आएको आलोचनालाई सम्मान गर्दै उसले समाचार साइटबाट हटायो । तर, यो समाचारमा आएका प्रतिक्रियाले नेपाली समाजको चेतनामा आएको परिवर्तन र सरकारका कामकारवाहीका बारेमा आम नागरिकको धारणालाई राम्रै उजागर गरेको छ ।

हिजो सोसल मिडियामा आएका प्रतिक्रियाबाट प्रस्ट भयो नेपालीहरू राज्य/सरकारले आफ्नो परिधिभित्र बसेर काम गरोस् र नागरिकका दैनिक जीवनमा अनावश्यक हस्तक्षेप नगरोस् भन्ने चाहान्छन् । संसारभर आम मानिसमा यो धारणा सशक्त हुँदै गएको छ । २ वर्षअघि सवारी व्यवस्थापन गर्ने नाममा सडकमा खानेकुरा बेच्ने युवक प्रहरी कारवाहीमा मारिएपछि ट्युनिसियामा सुरु भएको आन्दोलनले सम्पूर्ण अरबमा भीषण राजनीतिक आन्दोलनको बाढी ल्यायो । यस्तो चेतना नेपालमा पनि विकसित हुँदैछ । नेपालमा पनि आम नागरिक सरकार ‘सानो’ होस् भन्ने चाहान्छन् र यसका प्रतिनिधिले कानुनको परिपालना गराउने बहानामा उनीहरूको स्वतन्त्रतामा हस्तक्षेप गरेको सहन्नन् ।

बेश्यावृत्ति रोक्ने वा समाजलाई पवित्र बनाउने बहानामा प्रहरीलाई आम नागरिकका ओछ्यानमा पस्ने छुट दिनुहुन्न –चाहे त्यो होटल होस् या घर । बेश्यावृत्ति कानुनसंगत छैन भने यसलाई रोक्ने संस्थागत र नीतिगत प्रकृयाहरू व्यवहारिक र मानवीय हुनुपर्छ । होटलमा सँगै बसेका हरेक महिला र पुरुषहरू बेश्यावृत्तिमा संलग्न हुन्छन् भन्नु बेबकुफीको पराकाष्टा हो । लोकप्रीय हुने बहानामा प्रहरीले होटलका कोठाहरूमा छापा मार्दै हिँड्ने काम कुनै कट्टरवादी मुस्लिम मुलुकमा धार्मिक मिलिसियाबाट महिला र पुरुषमाथि हुनेगरेको ज्यादतीभन्दा पृथक छैन । खूलापन र नागरिक स्वतन्त्रताको सम्मान गर्ने राज्यले यस्तो घृणित काम गर्दैनन् ।

‘सय अपराधी छुटुन् तर एउटा पनि निर्दोष सजायको भागि नहोस्’ भन्ने नेपाल प्रहरीको मूल मन्त्रले पनि उसलाई होटलका कोठामा छापा मार्ने र भेटिएका मानिसका बारेमा सूचना पत्रकारलाई चुहाउने छुट दिँदैन । हिजोको घटनाको छानविनपछि यदि अभियुक्त निर्दोष पाइएमा उनको व्यक्तिगत जीवनमा पुगेको क्षतिको जिम्मेवारी कसले लिन्छ ?!

सरकार र यसका प्रतिनिधिले बुझ्नुपर्ने तर राम्ररि बुझ्न नसकेको के भने समाज र कानुनका बीच अत्यन्त जीवन्त अनतर्सम्बन्ध हुन्छ । समाजसँग नमिल्दा कानुन परिपालना गरिछाड्छु भनेर राज्यले ढिपी कसेर बस्न मिल्दैन । नेपालको हालको राजनीतिक बेथितिले मुलुकका कानुनको परिमार्जन नभएको दशकौँ भइसक्यो । यसबीचमा समाज र सामाजिक चेतनामा उल्लेख्य परिवर्तन आएको छ । सरकार र उसको प्रहरीमात्र हैन पत्रकार र मिडियाले पनि यसलाई आत्मसात गर्नुको विकल्प छैन ।

आम मानिसको बाहिरि विश्वसँगको सान्निध्यले चेतनामा आएको परिवर्तनको विशिष्ट मूल्याँकन हुनुपर्छ । यो परिवर्तन राजनीतिक दलले भन्ने गरेजस्तो ‘राजनीतिक चेतनामा आएको परिवर्तन’मात्र हैन जसले मानिसलाई दलको नोकर बनेर जुलुस र आन्दोलनमा कुद्न सिकाउँछ । आजभोलि राजनीति, समाज र अर्थतन्त्रका विषयमा सोसल मिडिया र मूलधारे सञ्चारमाध्यममा हुने बहसले देखाउँछ –नागरिक चेतनाको स्तर निकै माथि पुगिसकेको छ जसलाई राजनीतिक दल र सरकारले भेट्न त के पछ्याउन पनि सकिरहेका छैनन् ।

अन्तमा, हिजोको समाचारबाट सम्बन्धित व्यक्तिमा परेको क्षतिलाई केहीक्षण पर राखेर हेर्ने हो भने सेतोपाटीमा प्रकाशित समाचार, यस विषयमा आएको प्रतिक्रिया र सेतोपाटीको क्षमायाचनाले नेपाली समाजमा चेतनाको स्तरमा आइरहेको परिवर्तनको झल्को दिएका छन् । आफ्ना पाठकसँग अन्तरकृया गरेर उनीहरूको चासो र सुझावको सम्मान गर्ने सेतोपाटी पनि धन्यवादको पात्र छ ।