मतगणना बहिष्कार कि आत्मसमिक्षा ?

स्वतन्त्र र निष्पक्ष निर्वाचन लोकतान्त्रिक व्यवस्थाको ‘मुटु’ हो । तर, दुर्भाग्यवश निर्वाचनलाई स्वतन्त्र र निष्पक्ष बनाउने कुरा निकै चुनौतिपूर्ण छ, र हाम्रोजस्तो मुलुकमा अझ चुनौतिपूर्ण ।

निर्वाचन: आशा र अनिश्चितता

'एक युगमा एकदिन आउने' भनेर प्रचार गरिएको संविधानसभाको निर्वाचन ५ वर्ष नबित्दै नेपालमा दोस्रोपटक आउन लागेको छ । यदि सरकार र ६ राजनीतिक दलहरूले ठोकुवा गरेझैँ मंसिर ४ मा निर्वाचन भइहाल्यो भने नेपालीहरूले बहुप्रतिक्षित संविधानसभाका लागि दोस्रोपटक भोट खसाउने अवसर पाउनेछन् ।

मनोरञ्जन राष्ट्रियता

"यो मन त मेरो नेपाली हो ।"

धेरै नेपालीले गाएको वा थाहा पाएको गीतको हरफ हो यो -1974 AD नामको संगीतसमूहले गाएको । तर जब म यो हरफ र यसमा अन्तर्निहित भावनालाई गहिरिएर बुझ्न खोज्छु यसका अर्थहरू असहज प्रश्न बनेर मेरासामु उभिन्छन् ।

बुद्धको जन्मस्थल, राजस्वको छापा र भड्किलो तीज

यस हप्ता र गत हप्ता सामाजिक सञ्जालमा बुद्धको जन्मस्थलको विवाद, शम्भु थापाको कार्यालयमा मारिएको छापा र तीजको तडकभडकका विषयमा निकै बहस भए । यी विषयहरूमा केही विस्तृतरूपमा केही विचार राख्न मन लाग्यो । त्यसैले यो ब्लग लेख्दैछु ।

संविधानसभाभन्दा स्थानीय निर्वाचन

'लोकतन्त्रको संस्थागत विकासका लागि नेपालमा आवश्यक वातावरण छैन' भनेर तर्क गर्नेहरूका लागि एउटा सशक्त जवाफ हुनसक्छ जनप्रतिनिधिमूलक स्थानीय सरकार र स्थानीय स्वायत्त शासनका क्षेत्रमा नेपालले विगतमा हासिल गरेको उपलब्धि ।

विधिको शासन कि व्यक्तिको चमत्कार ?

जब समाज वा राष्ट्रलाई सङ्कटले घेरेको हुन्छ र आममानिसमा नैराश्यता व्याप्त हुन्छ त्यसबेला मानिसहरूले चमत्कारिक नेताको प्रतिक्षा गर्छन् । यस्तो नेता जसले मुलुकलाई सबै सङ्कटबाट मुक्त गराउन सकोस्; जोसँग अँध्यारो सुरुङ्गको पल्लो छेउमा रहेको उज्यालो देख्ने साहस र क्षमता दुबै होस्; जोसँग बल होस्, बुद्धि होस् र विवेक पनि होस् ।

संघीयताको सकस

जर्मन उपन्यासकार फ्रान्ज काफ्काको 'द मेटामर्फसिस' भन्ने उपन्यासमा मूल पात्र (ग्रेगर साम्सा) एक रात सुतिरहेकै ठाउँमा अचानक किरोमा रूपान्तरित हुन्छ । उपन्यासमा काफ्काले किरोमा रूपान्तरित भएपछि ग्रेगरले अरूलाई हेर्ने दृष्टिकोण र उसका परिवारका अन्य सदस्यले ग्रेगरसँग गर्ने व्यवहारको रोचक वर्णन गरेका छन् ।

महराको चर्च प्रकरण र धर्मनिरपेक्षताको प्रश्न

समाचार घटनाका विवरण मात्र हैनन् । पत्रकारिताका अध्येताहरूले यसलाई अझ राम्ररी वर्णन गर्न सक्लान् । मेरो सामान्य बुझाइमा समाचारभित्र राजनीति र कवितात्मता (अङ्ग्रेजीमा भनिने politics and poetics) लुकेका हुन्छन् । लेख्ने, पढ्ने र विश्लेषण गर्नेले हरेक समाचारलाई निश्चित र फरकफरक ढङ्गले बुझेका हुन्छन्  । समाचार स्वयं र तिनले सृजना गर्ने तरङ्गले समाजको सोच वा मानिसकता कस्तो छ र कुन दिशातर्फ उन्मुख छ ? भन्ने बुझ्न निकै सघाउँछन् ।

जनमतसंग्रहको विपक्षमा

संविधानसभामार्फत सहभागितमूलक संविधान निर्माणको नेपालको प्रयास अनिश्चित बन्दै जाँदा जनमतसंग्रहको वहस गाढा हुँदै गएको छ । राज्यपुन:संरचना र लोकतन्त्रीकरणका मूल मुद्दा ठानिएका गणतन्त्र, संघीयता र शासकीय स्वरूपका विषयमा ठोस सहमति कायम हुन नसकेकै कारण विगतको संविधानसभा भङ्ग हुनपुगेको र भविष्यमा पनि सहमतिको ठोस संभावना नदेखिएकाले केही वृत्तबाट यि मुद्दाहरूको निर्क्योल गर्न जनमतसंग्रहको माग उठेको देखिन्छ । नागरिक समाज र बुद्धिजीवीहरूको एउटा जमात हालको राजनीतिक गतिरोधको अन्त्यका लागि जनमतसंग्रहका पक्षमा देखिन थालेको छ ।

विभेदको डिस्कोर्स बुझ्न खोज्दा

मिशेल फुको: नामका फ्रान्सेली चिन्तक र इतिहासकारले 'डिस्कोर्स*' र शक्तिको गहिरो विश्लेषण गरेका छन् । उनी भन्छन् समकालिन समाजमा हामी डिस्कोर्सबाट घेरिएका छौँ । डिस्कोर्सहरूले 'सत्य'लाई साङ्गोपाङ्गो प्रस्तुत गर्छन् र तिनमाथि एकाधिकार कायम गर्छन् । आममानिस पनि डिस्कोर्सले पेश गरेका सत्यलाई वास्तविक सत्य ठान्छन् । त्यसमा प्रश्न गर्दैनन् । फुकोका विचारमा डिस्कोर्सहरू शक्ति प्रयोगका माध्यम हुन् । यिनीहरूको निर्माण र उपयोग सत्य उजागर गर्नमा भन्दा पनि मानिसहरूलाई उनीहरूको आफ्नो विचार वा चिन्तनबाट विमुख गर्ने अभिप्रायबाट निर्देशित हुन्छन् । 'आधुनिक' भनिने युगमा विज्ञान, यौन, राज्य आदि विषयलाई डिस्कोर्सहरूले एकाङ्की ढङ्गले प्रस्तुत गरेका छन् -जसका कारण सहज वा मौलिक विचार, समलैङ्गिक सम्बन्ध, व्यक्तिगत स्वतन्त्रता आदिको संभावना ओझेलमा परेका छन् । चिन्तक र इतिहासकारका रूपमा फुकोले आफ्नो समग्र ध्यान डिस्कोर्सहरूको चिरफार गर्नमा र  डिस्कोर्सले ओझेल पारिदिएको अर्को सत्य उजागर गर्नमा खर्च गरे ।

औचित्यहीन निर्वाचन

राजनीतिक दलहरू आम निर्वाचनलाई संकट समाधानको एकमात्र उपाय ठहर्‍याउँदै जसरी भएपनि निर्वाचन गर्ने मनस्थितिमा छन् । यसमा राजनीतिक दलका नेता, कार्यकर्तामात्र नभएर बुद्धिजीवी र अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको पनि सकारात्मक दृष्टिकोण रहेको देखिन्छ । निर्वाचनलाई लोकतन्त्रको सबैभन्दा प्रभावकारी अस्त्र मान्ने लोकतन्त्रका पक्षपातिहरू नेपालको वर्तमान जटिल परिस्थितिलाई निर्वाचनले मात्र सहज बनाउनसक्ने तर्क राखिरहेका छन् ।

प्रेम र स्वार्थ

तिमीसँग लिनुपनि छ
तिमीलाई दिनुपनि छ ।
हाम्रो हिसाब किताबमा
सँच्याउनु पनि छ ।
यो हिसाब भुलेर तिमीलाई
बेहिसाब मनपराएँ ।
जे होस् मैले तिमीलाई
चुपचाप मनपराएँ ।
जे होस् मैले तिमीलाई
चुपचाप मनपराएँ ।।

राममान तृषितले लेख्नुभएको र नारायणगोपालले गाउनुभएको यो गीतमा प्रेमी-प्रेमीकाको 'हिसाबकिताब'को प्रसङ्ग उठाइएको छ, रमाइलो शैलीमा । गीतमा प्रेमी आफ्नी प्रेमीकालाई भन्दैछ -"हाम्रो हिसाबकिताबमा केहि समस्या छन्, त्यसलाई सँच्याउन जरुरी छ" । अनि फेरि तत्कालै स्वीकार गर्छ ती सबै हिसाब भुलेर उसले प्रेमीकालाई मन पराएको छ । चुपचाप ।

शंका गर्ने क्षमता र हामी

मनमा विभिन्न विचारहरू आइरहन्छन् । कति छिप्पिन नपाउँदै वाफ भएर उड्ने ; कतिचाहिँ पछि आफैंलाई वाहियात लाग्ने । लेखिहालौं र अरूलाई सुनाइहालौं जस्ता विचार थोरै मात्र हुने रहेछन् । मलाई मात्र यस्तो लाग्ने हो की अरूलाई पनि यस्तै हुन्छ -थाहा छैन । तर, मनमा कहिलेकाहिं तुफान भएर आउने टुक्रे कुरा पनि महत्त्वहीन नै हुन्छन् भन्ने छैन । आज केहि टुक्राहरू जोडजाड गर्न मन लाग्यो ।