पुस्तक प्रसङ्गः गान्धी र गान्धीवाद

केही साताअघि Gandhi: The Years That Changed the World पढियो । भारतका नाम चलेका इतिहासकार रामचन्द्र गुहाले लेखेको यो पुस्तकले सन् १९१४ देखि १९४८ सम्म गान्धीको जीवनमा घटित घटनाहरूको विवरण समेटेको छ । पेङ्गुइन र्‍याण्डम हाउसले २०१९ मा प्रकाशित गरेको चानचुन ११ पानाको गुहाको यो पुस्तकले गान्धीको जीवनलाई केन्द्रविन्दुमा राखेर भारतको स्वतन्त्रता र दुईवटा विश्वयुद्धको सेरोफेरोमा संसारका आरोह-अवरोहलाई निकै रोचक ढङ्गले प्रस्तुत गरेको छ ।

आजको ब्लगमा पुस्तकमा समेटिएका र मेरा लागि नयाँ तथा रोचक केही विषयवस्तु प्रस्तुत गर्नेछु ।

गान्धी र आदर्श मानिस

हामी महात्मा गान्धीलाई भारतको स्वाधिनता आन्दोलनका नाइके, अहिंसावादी राजनीतिका पथ प्रदर्शक र सादा जीवनका अनुयायीका रूपमा चिन्ने गर्छौँ । एक व्यक्तिले कस्तो जीवनयापन गर्नुपर्छ र कस्ता व्यवहारलाई आदर्श मानेर अनुसरण तथा पालना गर्नुपर्छ भन्नेबारेमा उनका दृष्टिकोणको उति चर्चा हुने गर्दैन ।

गुहाको पुस्तकमा आदर्श मानिसका बारेमा गान्धीको परिकल्पनाको विस्तृत चर्चा छ । गान्धी साकाहारी भोजनका प्रवर्धक थिए । फलफूल, गेडागुडी र ड्राइफ्रुट (काजु, बदाम, आदि)मात्र स्वस्थकर भोजन हुन् भन्ने विस्वास गर्थे । उनले दूध पिउन पनि छोडेका थिए । पछि प्रोटिनको अभावका कारण उनको स्वास्थ्य कमजोर भएको बुझाइका आधारमा उनलाई बाख्राको दूध पिउन मनाइएको थियो -जसलाई उनले आजीवन निरन्तरता दिए ।

गुजराती हिन्दु परिवारका गान्धीको साकाहारी भोजनलाई अस्वाभाविक भने मान्नुपर्दैन ।

गान्धी यौन सम्पर्क सन्तान उत्पादनका लागि मात्र सीमित हुनुपर्छ भन्ठान्थे । उनले आफ्नो आश्रममा मात्र नभएर आफ्ना चार छोराहरूलाई पनि सन्तान उत्पादनको उद्देश्य बाहेक यौन सम्पर्क नगर्न कडा निर्देशन दिएका थिए । आफू स्वयंले पनि ब्रम्हचार्यको पालनलाई यति धेरै महत्त्व दिएका थिए कि एकपटक यौन आवेशमा हस्तमैथुन गर्न पुगेको घटनाबाट उनी अत्यन्त दुखी बनेका थिए र यसको प्रायश्चितका उपाय बारे आफ्ना घनिष्टहरूसँग सरसल्लाह गरेका थिए ।

गान्धी हरेक व्यक्तिले आफ्ना दैनिक काम जस्तै, सरसफाइ, खाना बनाउने, आदि स्वयं गर्नुपर्छ र अरूबाट गराउनु हुन्न भन्ने धारणा राख्थे । गान्धीको आश्रममा बस्ने सबैले आफ्नो काम आफैँ गर्नुपर्ने कडा प्रबन्ध थियो । आफ्नो काम आफैँ गर्ने नियमलाई गान्धीले स्वाधिनताको आधारका रूपमा बुझ्ने गर्थे ।

 

गान्धीको चर्खा

महात्मा गान्धीले चर्खालाई आत्मनिर्भरताको प्रतिकका रूपमा आजीवन प्रयोग गरे र अरूलाई प्रयोग गर्न प्रेरणा दिए । सामान्य अर्थमा बुझ्दा चर्खाबाट मानिसले स्वयंले तयार गर्ने कपडाले विदेशी कपडामा बेलायतमाथिको परनिर्भरता घटाउँथ्यो । आत्मनिर्भर भारतमात्र आन्तरिक रूपमा बलियो हुनसक्छ भन्ने गान्धीको विचार थियो । उनी स्वयं हरेक दिन बिहान र बेलुका चर्खाबाट खादी कपडा तयार गर्थे । उनले तयार पारेका कपडा स्वाधिनता आन्दोलनका लागि स्रोत जुटाउनका लागि कहिलेकाही लिलामीमा पनि बिक्री हुने गर्थ्यो ।

तर, महात्मा गान्धीका लागि चर्खा केवल आर्थिक आत्मनिर्भरताको माध्यम मात्र थिएन । उनी यसलाई भारतको अहिंसात्मक विद्रोहको संकेत बनाउन चाहन्थे । चर्खाप्रति उनको लगाव यति धेरै थियो कि उनी आफ्ना समर्थक, सहयोगी वा सुभेच्छुक सबैलाई दैनिक रूपमा अनिवार्य चर्खा प्रयोग गर्न र कपडा उत्पादन गर्न प्रेरणा र निर्देशन दिने गर्थे । गान्धीको चर्खा उनका कतिपय समर्थक र सहयोगीका लागि बोझ बने पनि यो भारतको स्वतन्त्रता आन्दोलनको चिन्ह बन्यो र अन्तमा स्वाधिनताको चिन्हका रूपमा भारतको राष्ट्रिय झण्डामा अङ्कित बन्न पुग्यो ।

 

गान्धी र छुवाछुत

महात्मा गान्धी छुवाछुतका प्रखर विरोधी थिए । छुवाछुत जात प्रथामा जोडिएको एक अमानवीय र अन्यायपूर्ण प्रचलन हो भन्ने दृढ बुझाइ थियो उनको । उनले आफ्ना हरेक सामाजिक सन्देशहरूमा छुवाछुतको आलोचना गरे र यो अभ्यासलाई समाप्त गर्न सबै भारतीयलाई आग्रह गरे । उनको नेतृत्वमा भारतका विभिन्न मन्दीरहरूमा त्यसबेला ‘डिप्रेस्ड क्लास’ भनेर चिनिने ‘अछूत’हरूलाई प्रवेश गराउने अभियान चल्यो । गान्धीले विभिन्न प्रतिरोध सामना गर्दै आफ्नै आश्रममा अछुत परिवारलाई भित्र्याए । अछुत मानिने जातीय समूहलाई ‘हरिजन’ नाम दिए र यही नाममा उनले पत्रिका पनि नियमित रूपमा प्रकाशित गरे जसले छुवाछुतविरोधी अभियानको प्रचार-प्रसार गर्‍यो ।

गान्धी छुवाछुतलाई जात प्रथा र हिन्दू धर्मबाट अलग राख्नुपर्ने कुरामा विश्वास गर्थे । उनको विचारमा जात प्रथाले मानिसको कर्तव्य र जिम्मेवारी निर्धारण गर्ने भएकाले यसलाई नराम्रो भन्नुपर्ने आवश्यकता छैन । त्यसैगरी, उनी छुवाछुतलाई हिन्दू धर्मसँग जोड्न नहुने कुरामा विश्वास गर्थे । उनको विचारमा हिन्दू दर्शन र धर्मग्रन्थले छुवाछुतलाई मान्यता दिएका छैनन् ।

छुवाछुतको अन्त र जात प्रथाका बारेमा गान्धीका बुझाइ र व्याख्यालाई भिमराव अम्बेडकरले तीव्र आलोचना गरे । अम्बेडकरले छुवाछुतलाई जात प्रथा र धर्मबाट अलग राखेर हेर्न नमिल्ने तर्क गरे । उनको विचारमा छुवाछुत सामाजिक प्रचलन वा सांस्कृतिक अभ्यास मात्र नभएर हिन्दू जात प्रथाको जगमा खडा भएको एक गहिरो विभेदकारी संरचना हो । अम्बेडकर जात प्रथाको अन्त र हिन्दू धर्मको आमूल सुधारबिना छुवाछुतको अन्त नहुने विश्वासमा दृढ थिए ।

अम्बेडकर आफैँ पनि ‘डिप्रेस्ड क्लास’का सदस्य थिए । छुवाछुतको तीतो अनुभव उनी आफैँले भोगेका थिए । गान्धीले गरेको छुवाछुत अन्तको आन्दोलनलाई अम्बेडकर सतही मात्र ठान्दैनथे, उनको विचारमा गान्धीको छुवाछुत विरोधी आन्दोलन जात प्रथा कायम राख्ने षड्यन्त्र थियो जसले भारतका दलीतहरूको दुरावस्थालाई निरन्तरता मात्र दिन्थ्यो । अम्बेडकर आफ्नो जीवनभर जात प्रथाको अन्तका लागि सङ्घर्षरत रहे र छुवाछुत अन्तका विभिन्न उपायको अवलम्बन गरे । यद्यपि, महात्मा गान्धीको व्यक्तित्व र राजनीतिक भूमिकाको रापमा अम्बेडकरको आन्दोलन जात प्रथा निर्मुल गर्ने उद्देश्यमा सफल हुनसकेन ।

जात प्रथा र छुवाछुतका बारेमा गान्धी र अम्बेडकरको त्यसबेलाको मतभिन्नता आज पनि भारतको समाज र राजनीतिको केन्द्रबिन्दुमा छ ।

 

राज्य, धर्म र स्वतन्त्रता आन्दोलन

भनिरहन नपर्ला -गान्धी धार्मिक सहिष्णुताका पक्षधर थिए । भारत फर्केपछि आफ्ना सुरुआति वर्षमा उनले आजको टर्कीमा रहेको त्यसबेलाको ओटोमन साम्राज्य (सलतनत-ए-उस्मानिया) को बचाउ र बेलायती नीतिको विरोधमा भारतीय मुसलमानको ‘खिलाफत आन्दोलन’मा संलग्न रहे र यसमार्फत् मुसलमानहरूको विश्वास जिते । सन् २०२२ मा खिलाफत आन्दोलनको अन्त भएपछि क्रमशः गान्धीको स्वतन्त्रता आन्दोलनमा मुसलमानहरूको उपस्थिति कमजोर हुँदै गयो । गान्धीको स्वतन्त्रता आन्दोलन उत्कर्षमा पुग्दा मुसलमान अल्पसङ्ख्यकहरूका लागि अलग राष्ट्र बनाउने मोहम्मद अली जिन्हाको अभियानले निकै ठूलो शक्ति हासिल गरिसकेको थियो ।

गान्धी भारतलाई स्वतन्त्र राष्ट्रका रूपमा हिन्दू र मुसलमानमात्र नभएर सबै अल्पसङ्ख्यक धार्मिक समूहको साझा घरका रूपमा विकास गर्नुपर्ने विश्वास गर्थे सन् १९३० देखि नै मोहम्मद अली जिन्हाले मुसलमानहरूका लागि अलग राष्ट्र चाहिने अभियान चलाए पनि गान्धी यसको मूल मागप्रति असहमत थिए । सन् १९४० को दशकको अन्तमा हिन्दू-मुसलमान समूहबिच पश्चिम बङ्गाल, उत्तर प्रदेश लगायत विभिन्न स्थानमा हिंसात्मक आन्दोलन फैलिरहँदा सक्रिय रूपमा गान्धीले दुई धार्मिक समूहबिच मेलमिलाप र सद्भावको वकालत गरे । हिंसा भड्केका विभिन्न स्थानमा आफैँ पुगे र हिंसा पिडितको संरक्षण गरे ।

यद्यपि, धार्मिक सहिष्णुता र आपसी सद्भावको गान्धीको नीतिले न मुस्लिम समुदायको मन जित्न सक्यो न त हिन्दु अतिवादीहरूको । गान्धी र उनको नेतृत्वको स्वतन्त्रता आन्दोलनले मुसलमान समुदायलाई अनुचित प्रश्रय दिएको बुझाइका आधारमा विनायक सवारकरको नेतृत्वमा ‘हिन्दू महासभा’को गठन भयो । मोहमद अली जिन्हाले गान्धी र उनको पार्टीले हिन्दूहरूको संरक्षणका लागि मात्र काम गर्न सक्ने भन्दै मुस्लिम लिगको स्थापना गरे । मुस्लिम लिग अन्तमा मुसलमानहरूका लागि स्वतन्त्र पाकिस्तान बनाउने आफ्नो उद्देश्यमा सफल भयो ।

भारतको स्वतन्त्रता आन्दोलनले राज्य र धर्मबिचको सम्बन्धलाई प्रभावकारी रूपमा सम्बोधन गर्न सकेन । यसको परिणाम आज पनि भारतमा हिन्दू र मुसलमान समूहबिच विद्यमान आशङ्का र अन्तर्विरोधका रूपमा निरन्तर छ । यो अन्तर्विरोधको अर्को क्रुर उदाहरण के हो भने आजीवन धार्मिक समूहरूबिच सद्भाव र सहकार्यको वकालत गर्ने अहिंसावादी दर्शनका प्रणेता महात्मा गान्धीले सवारकरबाट दिक्षित हिन्दू अतिवादी नाथुराम गोड्सेको हातबाट मर्नुपर्‍यो ।

 

गान्धीको अहिंसावाद

महात्मा गान्धीलाई भारतले र संसारले सम्झिने र सम्मान गर्ने एउटा मुख्य कारण उनको अहिंसात्मक राजनीतिक अभियान हो । बेलायतीहरूबाट स्वतन्त्र हुन आफूले नेतृत्व गरेको आन्दोलनलाई गान्धीले विशुद्ध रूपमा अहिंसात्मक बनाउनमा सधैँ जोड दिए । आन्दोलनमा बल, हातहतियारको वा गोलाबारुदको प्रयोगमा उनले कडा बन्देज लगाए । आन्दोलनका उपायका रूपमा असहयोग (नन-कुअपरेशन), हडताल, भोक-हडताल, व्यक्तिगत प्रयोगका लागि नुन उत्खनन (नमक मार्च), आदि गितिविधि उनको आन्दोलनको केन्द्रमा थिए ।

उनले घोषणा गरेका हडतालहरूमा बेलाबेलामा आन्दोलनकारीले प्रयोग गर्ने बल र हिंसाबाट गान्धी अत्यन्त दुखी हुन्थे । उनले अहिंसालाई आन्दोलनका बलका रूपमा बुझेका थिए । आफ्नो पार्टीका युवा (र विशेष गरि बोल्शेभिक क्रान्तिबाट प्रभावित) आन्दोलनकारीले हिंसाको प्रयोग विशेष सन्दर्भमा आवश्यक हुने तर्क गर्दा उनी यसको सशक्त प्रतिरोध गर्थे । हिंसाको प्रयोगलाई निरपेक्ष रूपमा गलत मान्न नहुने भगत सिंह र सुवास चन्द्र बोशका विचारहरूको गान्धीले कडा आलोचना गरे ।

गान्धी अहिंसात्मक आन्दोलनको शक्तिका बारेमा यति धेरै विश्वस्त थिए कि उनी दोस्रो विश्वयुद्धका बेला नाट्सी जर्मनीलाई अहिंसात्मक आन्दोलनबाट नै परास्त गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वास गर्थे । रङ्गभेदका विरुद्ध सङ्घर्षरत मानिसहरूलाई पनि उनले अहिंसात्मक आन्दोलनका लागि प्रेरित गरे । अहिंसाप्रति गान्धीको अविचलित विश्वासमाथि प्रशस्त बहस भएको छ -र भविष्यमा पनि हुनेछ । एउटा यथार्थ चाहिँ के हो भने गान्धीको स्वतन्त्रता आन्दोलन र राष्ट्र निर्माणको आन्दोलन शक्तिशाली हुने प्रमुख आधार उनको अहिंसावादी चिन्तन थियो ।

मलाई लाग्छ भारतको स्वतन्त्रता अभियान एउटा रोचक र विश्वका लागि महत्त्वपूर्ण ऐतिहासिक विवरण हो । यस अभियानमा भारतमात्र नभएर समग्र विश्वका त्यसबेलाका महत्त्वपूर्ण आरोह-अवरोह गाँसिएका छन् । रामचन्द्र गुहाको यसलाई उतार्ने प्रयास निकै हदसम्म सफल छ । सन्दर्भ सामग्रीको बृहत् अध्ययन र तिनीहरूलाई संस्लेषण गरेर सान्दर्भिक विवरण प्रस्तुत गर्ने गुहाको क्षमता प्रशंसनीय छ ।

पुस्तक पढिसक्दा मलाई के महसुस भयो भने महात्मा गान्धीका बारेमा मेरा प्रशस्त बुझाइ सतही र गलत रहेछन् -गान्धी मैले अनुमान गरेजस्तो पूर्ण मानिस होइन रहेछन् । पुस्तक पढ्दैगर्दा गान्धीले आफ्ना छोराहरूसँग गरेको व्यवहारले मलाई दुखी बनायो । गान्धीको अति आदर्शवादी चिन्तनको नकारात्मक प्रभाव उनका जेठा छोरा हरिलालको जीवनमा प्रस्ट देख्न सकिन्छ । आफ्नी पत्नी कस्तुर्वा र केही सहयोगीहरूसँगको उनका कतिपय व्यवहार आफू-केन्द्रीत थिए । यसको एउटा सानो उदाहरण के भने त्यसबेलाका राजनीतिक रूपमा सक्रिय र सशक्त महिलाहरूलाई उनले आन्दोलनको नेतृत्व गर्ने जिम्मेवारी दिएनन् किनकि उनी ठान्थे महिलाले राजनीतिक आन्दोलनको नेतृत्व गर्ने होइन -त्यसलाई अप्रत्यक्ष रूपमा सहयोग मात्र गर्ने हो । छुवाछुत अन्तका बारे गान्धीका विचार पनि सैद्धान्तिक र व्यवहारिक दुवै पक्षबाट गलत लाग्छन् मलाई  । उनका विभिन्न चिन्तन तथा व्यवहार आजका मूल्यमान्यताको कसीमा गलत थिए ।

आफ्नो ब्रम्हचार्यको परीक्षण गर्न ७७ वर्षको उमेरमा नातामा नातिनी पर्ने चानचुन १८ वर्षकी मनुसँग नाङ्गै सुत्ने महात्मा गान्धीलाई स्वार्थी र आत्मकेन्द्रीत भन्दा फरक नपर्ला ।

आफ्ना बुझाइ र विचारलाई लागु गर्नमा अति दृढ भएका कारण अम्बेडकर र जिन्हासँगको गान्धीको सहकार्य सकारात्मक ढङ्गले अघि बढ्न सकेन । यसबाट स्वतन्त्रता आन्दोलन मात्र नभएर समग्र भारतले क्षति बेहोर्नुपर्‍यो जसको प्रभाव आजसम्म देख्न सकिन्छ । हिन्दू-मुसलमानबिचको तिक्तता र हिन्दू समुदायमा विद्यमान जातीवाद आजको भारतका मूल समस्या हुन् जसको उचित सम्बोधन गर्ने सम्भावना गान्धीको हठका कारण टरेर गयो ।

अर्को पक्षबाट हेर्दा गान्धीले स्वतन्त्रता आन्दोलनको नेतृत्व गर्दै भारत राष्ट्रको जग बसाए । लगभग ३३ वर्ष गान्धी भारतको राजनीतिको केन्द्रमा बसे र जटिल आरोह-अवरोहका बिच एउटा स्वतन्त्र राष्ट्रका रूपमा भारतीयहरूबाटै शासित हुने भारतको निर्माण गरे ।

गान्धी र गान्धीवादले भारतलाई संसारमा चिनायो ।