सुदूर-पश्चिमः उपेक्षा र अविकासको कथा

दिपायलबाट स्याउलेबजार आउँदैगर्दा बाटोमा देखिएका मालबाहक ट्र्याक्टर

असारको तेस्रो साता धनगढीबाट डडेलधुरा हुँदै बैतडी जाने र फर्केर डोटीको सदरमुकाम सिलगढी झर्ने कार्यक्रम तय भयो । भ्रमण छोटो, पूरा गर्नुपर्ने काम धेरै । तर, पनि केही समय निकालेर मान्छेहरूसँग गफ गर्ने र हाते फोनले फोटो खिच्ने मौका मिल्यो । भ्रमणका अनुभव समेट्दै सुदूर-पश्चिमका विषयमा केही लेख्ने रहर थियो । यो लेखमार्फत त्यही रहर पूरा गर्दैछु ।

सुदूर-पश्चिमको यो मेरो पहिलो यात्रा थिएन । डेढ वर्ष जति अघि डडेलधुरा र बैतडी घुमेको थिएँ । तिहारको बेला भएकाले त्यसबेला खुशीले भिजेको थियो सुदूर-पश्चिम । हरेक चोक-बजारमा मानिसहरू देउडामा नाच्दै देउसी खेलिरहेका भेटिन्थे । भ्रमण टोलीका हामी सबैले बैतडीको सतबाँझमा तिहारका लागि ओखर किनेका थियौँ । खोड्पेमा भेटिएको एउटा देउसे टोलीसँग हामी केहिबेर नाच्यौँ पनि । चाडबाडको रमझममा मग्न सुदुर-पश्चिमलाई छोडेर तिहार मनाउन हामी लक्ष्मीपूजाको दिन धनगढी झरिसकेका थियौँ ।

यसपटक चाडबाडको मौषम थिएन । त्यसैले, सुदूर-पश्चिममा त्यो बेलाको जस्तो खुशी र उमङ्ग पनि थिएन । तराइबाट सामान बोकेर धिमा गतिमा उकालो चढिरहेका मालबाहक ट्र्याक्टर, ठेउका खाएर आँखा राता पार्दै पसलमा टोलाइरहेका लोग्नेमान्छे र टाउकामा सामानको गरुङ्गो भारी बोकेर दुर्बल शरीर घिसारिरहेका महिला र केटाकेटी सबैले एकैप्रकारको नैराश्य प्रदर्शन गरिरहेझैं लाग्थ्यो । यी सबैलाई चिर्दै हाम्रो गाडी हुँइकिरह्यो मानौं हामी कुनै नजानिदो सङ्कटबाट भाग्न खोजिरहेका छौँ ।

बैतडीको सदरमुकान नजिकै साँझ घरफर्किरहेका महिला

आफ्नै अनुभवका आधारमा भन्दा पूर्वी नेपालमा जुन जीवितता छ, त्यो सुदूर-पश्चिममा छैन । पूर्वी नेपाल र पश्चिम नेपाल फरक हैसियत र फरक सम्भावना बोकेर बाँचिरहेका छन् । संस्कृति र शभ्यतामा मात्र होइन कनैबेला आर्थिक-राजनीतिक हिसाबमा पनि निकै सम्पन्न मध्य र सुदूर-पश्चिम आज आफ्नै इतिहासको भारी बोक्न नसकेर लर्खराइरहेको भान हुन्छ ।

सतहबाट हेर्दा सुदूर-पश्चिमलाई तीन रोगले एकसाथ गाँजेको छ । ति हुन् –रक्सीको दुर्व्यसन, तीव्र सामाजिक विभेद र भारतसँगको निर्भरता ।

सुदूर-पश्चिमका मुख्य शहर, राजमार्ग छेउछाउका बजार र गाँउबस्तीका होटलमा सबैभन्दा बढी कारोबार हुने बस्तु हो रक्सी । नाम, उत्पादनकर्ता र उपभोग मिति नतोकिएका र तोकिए पनि त्यसको कुनै विश्वसनीयता नभएका दर्जनौँ नक्कली ‘ब्राण्ड’का रक्सीको किनबेच हुन्छ सुदूर-पश्चिममा । स्थानीय बोलचालको भाषामा ठेउका भनिने र स-साना बोतल र पाउचमा किन्न पाइने सस्ता रक्सी विशेषगरि पुरुषहरूको मन भुलाउने र खल्ती रित्याउने मुख्य माध्यम हुन् । ठेउकाको व्यापकता सुदूर-पश्चिममा यति धेरै छ कि यसको दुर्व्यसनमा नलाग्ने पुरुष अत्यन्त कम छन् ।

पसलमा सजाइएका सोफी र जुम्ली 'ब्राण्ड'का सस्ता रक्सी जुन प्राय सबै पसलमा किन्न पाइन्छ ।

रक्सी दुर्व्यसनको प्रभाव मात र पैसामा मात्र सीमित छैन । यसले पारिवारिक वातावरण र सामाजिक सद्भावमा प्रत्त्यक्ष नकारात्मक प्रभाव पारेको छ; घरेलु हिंसालाई बढावा दिएको छ र महिलाको जीवनलाई झनै दुखद् र कष्टकर बनाएको छ । दुर्व्यसनको सबैभन्दा गहिरो प्रभाव मानव स्वास्थ्यमा परेको छ । सुदूर-पश्चिमको तुलनात्मक रूपमा अत्यन्त कम औसत आयुमा रक्सी दुर्व्यसनको देन सम्भवतः सबैभन्दा बढी हुनसक्छ ।

सुदूर-पश्चिमको अर्को दुःख हो यहाँको अत्यन्त जटिल र तीव्र सामाजिक विभेद ।

सुदूर-पश्चिममा हरेक गाउँबस्तीमा राजा, रान्सा (रानीसाहेब), मैया र महारानीहरू छन् जसले सामाजिक प्रतिष्ठा र आर्थिक स्रोतमाथि आधिपत्य जमाएका छन् । सबै राजा वा बाबुसाहेब आर्थिकरूपमा सम्पन्न नभए तापनि सीमित उच्चजात वा पुरुषका लागि सुदूर-पश्चिम स्वर्ग नै हो । तर, अधिकांश दलित र महिलाका लागि सुदूर-पश्चिम नर्क हो भन्दा फरक पर्दैन । सुदूर-पश्चिममा छाउ (महिनावारी) का नाममा अझसम्म पनि महिलामाथि पशुसरहको व्यवहार हुन्छ । त्यसैगरि, यहाँको समाजमा दलितको सामाजिक, आर्थिक र सांस्कृतिक हैसियत छैन । महिला र दलितमाथि हुने भेदभाव र वञ्चनालाई पुरुषले मात्र होइन दलित र महिलाले पनि स्वभाविक ठानेर स्वीकारेका छन् ।

दिपायल बजारनजिकै साँझ घर फर्किरहेका बालिका

छाउ भएका महिला र छाउ भएको आशंकामा अन्य महिलामाथि हुने दुर्व्यवहार सुदूर-पश्चिमका पहाडी जिल्लामा सामान्य हो । दूधदही खान वा घरभित्र बस्न पाउने अधिकार छाउ नभएका महिलामा मात्र सीमित छ । यही अन्धविश्वासका कारण महिलाहरू पुरुषसरहको आत्मसम्मान र अधिकारबाट वञ्चित छन् । दैनिक घरव्यवहारमा पनि महिलाले पुरुषका तुलनामा तीनगुना बढी काम गर्नुपर्छ । पुरुषले जोत्ने हलो घरबाट खेतसम्म बोकेर लैजानेदेखि घाटमा शव जलाउन दाउरा बोक्ने जिम्मेवारीसमेत महिलाको थाप्लोमा पर्छ । गाउँबस्ती घुम्दा चियापसलमा गफ मारिरहेका लोग्नेमान्छे र खेतबारीमा परिश्रमका साथ काम गरिरहेका महिलाहरू एकसाथ देखिनु सुदूर-पश्चिमका लागि सामान्य हो ।

सुदूर-पश्चिममको अर्को दुख हो –भारतसँगको परनिर्भरता ।

यहाँका अधिकांश घरका पुरुष रोजगारीका लागि स्थायी वा अस्थायीरूपमा भारतका विभिन्न शहरमा काम गर्छन् ।  सुदूर-पश्चिमबाट भारतमा रोजगारीका लागि जाने श्रमशक्ति मूलत अदक्ष कामदारहरूको हो । यहाँबाट रोजगारीका लागि भारत जाने अधिकांश नेपालीले पाउने काम कारखाना मजदुर, कुल्ली/भरिया, चौकिदार वा पसलका सहयोगीको हो । खेतिपातिबाट जीवननिर्वाह असम्भव भएकाले घर खर्चका लागि आवश्यक नगद जुटाउन यहाँका मानिसका लागि भारत जानेबाहेक अन्य विकल्प छैनन् भने हुन्छ । कति सुदूर-पश्चिमवासी स्थायी रूपमा भारतमा कार्यरत छन् भने बर्खामा रोपाईं सिध्याउना साथ घरमा ताल्चा लाएर कामका लागि भारत जानेको सङ्ख्या पनि उल्लेख्य छ । भारतको तीव्र गतिमा विस्तार भइरहेको अर्थतन्त्रले नेपालबाट सस्तो मूल्यमा अदक्ष र अर्धदक्ष श्रमशक्ति पाएको छ  यसलाई विश्व पुँजीवादमा नेपालको ‘योगदान’का रूपमा हेर्नसकिन्छ ।

एकातिर भारतले नेपालबाट सस्तोमा श्रमशक्ति पाइरहेको छ भने अर्कोतिर आफ्ना प्रसोधित सरसामान बेच्ने सजिलो बजार । सुदूर-पश्चिमका तराइ र पहाडी जिल्लामा बेचिने फलफूल र तरकारीदेखि लिएर लुगाफाटा, औषधी, विद्युतीय उपकरण, निर्माण सामग्री आदि सबै भारतबाटै आयात हुन्छन् । भौगोलिक सामिप्यता र रोजगारीमा निर्भरताका कारणले सुदूर-पश्चिममा भारतीय सामग्रीकै बजार ठूलो छ ।

सतहमा हेर्दा रक्सीको दुर्व्यसन, सामाजिक विभेद र भारतसँगको परनिर्भरता सुदूर-पश्चिमका दुःखका स्रोत हुन् । तर, यी सबै चुनौती वा दुःखका पछाडि एउटा भयंकर ठूलो परिस्थितिको हात छ –सुदूर-पश्चिमले भोगिरहेको राज्यको उपेक्षा ।

दिपायलस्थित दलितबस्तीको एउटा घर

सुदूर-पश्चिमका केही व्यक्ति राष्ट्रिय राजनीतिमा निकै उपल्लो तहसम्म नपुगेका पनि होइनन् । शेरबहादुर देउवा र लोकेन्द्र बहादुर चन्द यसै क्षेत्रबाट चुनिएर मुलुककै कार्यकारी प्रमुखको पदसम्म पुगेका हुन् । तर, नेपालको राज्यसंरचना पूर्वतर्फ ढल्केको छ । राज्यको रुचि पश्चिमका गुनासा सुन्न होइन, पूर्वका गीत सुन्नमा बढी छ । यहाँका नागरिकले राज्यबाट न त पहिचान पाएका छन् न त सम्मान ।

नेपालको विगत ६० वर्षको विकास प्रयास र सुदूर-पश्चिमको आजको परिस्थितिबाट एउटा गहन पाठ सिक्न सकिन्छ । त्यो हो -शिक्षा, चेतना र सामाजिक सुरक्षा विकास र समृद्धिका लागि पर्याप्त छैनन् ।

सुदूर-पश्चिममा सडक र सञ्चार प्रविधिमा मानिसको पहुँच सहज छ । अधिकांश जिल्लामा पक्कि सडक पुगेका छन् भने विजुलीबत्ती प्राय सबै गाउँसम्म पुगेका छन् । मानिसका हातहातमा मोबाइल छन् । हरेक जिल्लामा कम्तीमा ५ एफएम रेडियो सञ्चालित छन् । शहरबजारका प्राय सबै घरमा टेलिभिजनका लागि डिसएन्टेना जोडिएका छन् । राज्य र गैरसरकारी संस्थाका तर्फबाट चेतना अभिवृद्धिका प्रशस्त प्रयत्न भएका छन् । सबै शहरमा उच्चमाध्यमिक विद्यालय छन्, सबै गाउँमा माध्यमिक तहका विद्यालय । केही जिल्लाका र केही गाविसलाई अपवाद मान्ने हो भने स्वास्थ्यसेवामा मानिसको पहुँच पहिलेको भन्दा निकै बढेको छ ।

बैतडीको पाटन बजार

तर पनि सुदूर-पश्चिम फेरिएको छैन । यी सबै परिवर्तनले मानिसको जनजीविकामा कुनै सकारात्मक योगदान गरेका छैनन् । मानिस न्युन ज्यालाका कामको लागि भारत जाने प्रवृत्ति रोकिएको छैन, गरिबी घटेको छैन, सामाजिक विभेद घटेको छैन, रक्सीको दुर्व्यसन घटेको छैन । यसको अन्त्यका लागि राज्य र यसका अधिकारीहरू चेतनाको विकास र पूर्वाधार निर्माण विकासका पर्याप्त आधार हुन् भन्ने भ्रमबाट मुक्त हुन आवश्यक छ ।

सुदूर-पश्चिममा गरिबी घट्न र मानिसको जीवनस्तरमा सकारात्मक परिवर्तन आउन रोजगारीका अवसरको सिर्जना हुन आवश्यक छ । यसका लागि स्थानीय वस्तुको मूल्यअभिवृद्धिका लागि आवश्यक भौतिक पूर्वाधार चाहिन्छ । सेवा र उत्पादनमूलक उद्योगधन्धाका लागि आवश्यक लगानीअनुकुल वातावरण चाहिन्छ । श्रमशक्तिलाई दक्ष बनाउन सीपमूलक व्यावसायिक तालिम चाहिन्छ । स्थानीय साधनस्रोत र तिनको व्यावसायिक उत्पादन/प्रसोधानका लागि आवश्यक नीति चाहिन्छ । भारतबाट आयात हुने वस्तुको प्रतिस्थापनका लागि स्थानीय व्यवसायलाई आवश्यक संरक्षण र सहुलियत चाहिन्छ । आफ्नो आवश्यकता र प्राथमिकता आफैँ निर्धारण गर्नका लागि आवश्यक अधिकार र संयन्त्र चाहिन्छ । सबैभन्दा प्रमुख कुरा, सुदूर-पश्चिमको दुःख सुदूर-पश्चिमकै भाकामा सुन्न चाहाने कान र बुझ्नसक्ने मश्तिष्क चाहिन्छ ।

खोड्पेबजार नजिकै समय बिताइरहेका पुरुष

रक्सीको दुर्व्यसनका लागि सुदूर-पश्चिमवासीलाई दोष दिनु मुर्खता हो । उनीहरू राज्यको उपेक्षाका कारण सिर्जित गरिबी र अविकासबाट ग्रसित छन् । यसको प्रभाव मानसिक स्वास्थ्यमा परेको छ र दुर्व्यसन यसको लक्षण मात्र हो । सुदूर-पश्चिमलाई समग्र रूपमा गाँजेको ‘डिप्रेसन’का कारक तत्वलाई नबुझी यहाँका यावत समस्याका लागि स्थानीय मानिसलाई दोष दिन मिल्दैन । रक्सी दुर्व्यसनका लागि स्थानीय दुर्व्यसनी जति जिम्मेवार छन् नक्कली रक्सीको बेचबिखनमा संलग्न गिरोह र नागरिकलाई अधिकार र अवसरबाट वञ्चित गर्ने राज्यसंरचना पनि त्यति नै जिम्मेवार छन् ।

सामाजिक विभेदको अन्त्यका लागि पनि चेतनाको विस्तारमात्र पर्याप्त छैन । विभेद कुनै अलग्गै परिस्थिति होइन, सामाजिक-आर्थिक संरचनासँग जोडिएको कुरा हो । विभेदको अन्त्य त्यसबेला सम्भव छ जुनबेला समाजको राजनीतिक-आर्थिक संरचनामा पनि परिवर्तन आउँछ । उदाहरणका लागि महिलामाथि हुने भेदभावको अन्त्यका लागि महिलालाई आर्थिक र राजनीतिक रूपमा सक्षम बनाउने कार्यक्रम चाहिन्छ । पर्चा बाँडेर वा रेडियोबाट चेतनामूलक सन्देश बजाएर भेदभावको अन्त्य हुन्छ भन्ने कोरा सोचबाट हामी मुक्त हुन आवश्यक छ ।

बैतडीको दशरथचन्द नगरपालिकामा सार्वजनिक भ्यानबाट उत्रँदै यात्रु

सुदूर-पश्चिमको यात्राको अन्त्यतिर बुढीतोला बजारमा यात्रारत हामी दुईले ‘लोकल’ कुखुराको मासुको झोलसँग घिउभात खायौँ –थपीथपी । पैसा तिर्दा दुईजनाले दाल, तरकारी, घिउ र मासुसँग खाएको भातको बिल जम्मा २४० रुपैंया आयो । भाँडकुँडा र बस्ने ठाउँलाई छोड्ने हो भने यति स्वादिलो खाना दुईजनाले अघाउँजी खान काठमाडौँमा कम्तीमा १५०० तिर्नुपर्छ । मैले सोचेँ यो मूल्य सुदूर-पश्चिमको अविकासको सानो उदाहरण हो । हामीले दुईदिनअघि खोड्पे बजारमा ४ जनाले अघाउँजी खाएको रोटी, तरकारी र दहीका लागि जम्मा १६० तिरेका थियौँ । यसले सुदूर-पश्चिममा मानिसको क्रयशक्ति कति कमजोर छ र आर्थिक गतिविधिमा यो क्षेत्र कति पछाडि छ भन्ने देखाउँछ ।