मनोरञ्जन राष्ट्रियता

"यो मन त मेरो नेपाली हो ।"

धेरै नेपालीले गाएको वा थाहा पाएको गीतको हरफ हो यो -1974 AD नामको संगीतसमूहले गाएको । तर जब म यो हरफ र यसमा अन्तर्निहित भावनालाई गहिरिएर बुझ्न खोज्छु यसका अर्थहरू असहज प्रश्न बनेर मेरासामु उभिन्छन् ।

नेपाली को ? नेपाल कस्तो ? वा भनौँ नेपाली 'मन' कस्तो हुन्छ ? राष्ट्रका रूपमा नेपाल र जनसङ्ख्याका रूपमा नेपालीको परिभाषा कसरी गर्ने ? नेपाली-पनका आधार के ? हामी सबैलाई नेपाली केले बनाउँछ –निश्चित इतिहास ? भाषा ? रहनसहन, लवाइखुवाइ ? रूपरङ्ग ? सीमाना ? धर्म ?

आजको नेपालका गहन प्रश्न हुन् यी । 'नेपाली-पन'भित्र रहेको विरोधाभाषलाई हाम्रो समाजमा विद्यमान संरचनागत द्वन्द्वका आधार भनेर व्याख्या गरेका छन् कतिले । दैनिक पत्रिकामा प्रकासित अधिकांश लेखमा प्रत्तयक्ष वा परोक्षरूपमा केलाइने विषय पनि यिनै हुन् । सोसल मिडियामा भनाभन प्राय यिनै विषयमा हुन्छ ।

बेनेडिक्ट एन्डर्शन भन्छन् –राष्ट्रहरू काल्पनिक समुदाय (Imagined Communities) हुन् । एउटा राष्ट्रको सीमानाभित्र बस्ने जनसङ्ख्यामा स्वभाविकरूपमा प्रशस्त असमानता हुन्छन् । उनिहरूबिचको अन्तर्क्रिया पनि सीमित हुन्छ, वा प्रत्त्यक्ष अन्तर्क्रिया हुँदैहुँदैन । तर पनि उनिहरू एउटा निश्चित प्रकारको समुदायको सदस्य भएको 'कल्पना' गर्छन् । राष्ट्रियताको आधार यही कल्पना हो ।

एन्डर्सनले राष्ट्रियतालाई कल्पना भने तापनि राष्ट्रियताको सोच कल्पनामा मात्र सीमित छैन । राष्ट्रका निश्चित सीमाना र सार्वभौमिकताले राष्ट्रियतालाई ठोस यथार्थ बनाउँछन् । एउटा निश्चित देशको नागरिक आफ्नो राष्ट्रियताको कल्पना गरेरमात्र बस्दैन –त्यसका लागि आफू मर्न र अरूलाई मार्नसम्म तयार हुन्छ । आधुनिक राष्ट्रहरूको उत्पति र विकासक्रमको छोटो इतिहासमा आफूले कल्पेको राष्ट्रका लागि नागरिकले ज्यान फालेका प्रशस्त उदाहरणहरू देखेका छौँ हामीले ।

राष्ट्रियतालाई मूलत सञ्चारमाध्यमले 'ठोस' बनाउँछन् । प्राय सबै सञ्चारमाध्यमले सम्बन्धित देशका बासिन्दालाई 'एउटा जनसमूह'का रूपमा व्याख्या गर्छन् । निश्चित भू-भागभित्रका घटनालाई देशका समाचारका रूपमा प्रेषित गरिन्छ –बाँकी समाचार 'अन्तर्राष्ट्रिय' बन्छन् । 'देश'का कुरा प्रमुख हुन्छन्, 'विदेश'का कुरा कम प्राथमिकतामा पर्छन् । देशभित्रको कुनै दुर्घटनामा १ दर्जन मानिस मर्दा ठूलो समाचार बन्छ, अन्य कुनै देशमा त्यसको दोब्बर या तेब्बर मर्दा पनि त्यसले खासै ठूलो प्राथमिकता पाउँदैन । यसरी आफू र अर्कोको चेतना सञ्चारमाध्यमले भर्छन् हाम्रो दिमागमा ।

रोचक त अझ के छ भने आजभोलि मूलधारे सञ्चारमाध्यमका तुलनामा सोसल मिडिया राष्ट्रियताको भावना निर्माण र अभिव्यक्त गर्ने सशक्त माध्यम बन्दैगएका छन् । फेसबुक र ट्विटरमा पोखिने राष्ट्रवादले ओतप्रोत अभिव्यक्तिहरू हेर्दा लाग्छ राष्ट्रियता कुनै अमुर्त भावनामात्र हैन -दैनिक जीवनको एक महत्त्वपूर्ण आयाम हो ।

राष्ट्रियता सञ्चारमाध्यम वा सोसल मिडियाले मात्र निर्माण र मलजल गर्ने कल्पना हैनन् । कला-साहित्यका अग्रज, समाज वैज्ञानिक, अध्येता, धर्म गुरु आदिले पनि राष्ट्रसँग जोडिएको आफ्नो पहिचानलाई गरिमाका रूपमा प्रस्तुत गर्छन् । आफ्नो राष्ट्रको प्राकृतिक सुन्दरता, त्यहाँको कला, संस्कृति, इतिहास, मिथक आदिलाई विशिष्ट मान्छन् र सोहीरूपमा व्याख्या गर्छन् । शायद संसारमा कुनै यस्तो मुलुक छैन होला जहाँका विद्वान र कलाकारहरूले आफ्नो राष्ट्रलाई विशिष्ट वा अद्वितिय ठानेका नहुन् । समाज विज्ञान (जस्तै, मानवशास्त्र)मा देशलाई एकाइ मानेर अध्ययन गरिएका प्रशस्त अध्ययनहरूले राष्ट्रलाई यथार्थका रूपमा मान्यता दिएका छन् ।

तर सञ्चारमाध्यम, कलाकार, अध्येता वा विद्वान कसैले चर्चा गर्न नचाहने प्रश्न हो –राष्ट्रियताका आधार के ? नागरिकहरूबीचको समानता के ?

नर्वेली मानवशास्त्री फ्रेड्रिक बार्थको सैद्धान्तिक दृष्टिकोणका आधारमा राष्ट्रियताको विश्लेषण गर्दा एउटा रमाइलो तथ्य उजागर हुन्छ । बार्थ भन्छन् जाति (वा समुदाय)को चेतना पृथकताबाट आउने हो –कसैको पनि पहिचान स्वयंमा 'पर्याप्त' हुँदैन । हामी आफ्नो पहिचान निर्माण गर्ने क्रममा आफूलाई अरूभन्दा कुन कुरामा पृथक छौँ भनेर छुट्ट्याउने प्रयास गर्छौँ । जाति वा समुदायबीचका 'सीमाना' यसरी नै बन्ने हुन् । बार्थको विचारमा यस्ता सीमानाहरू तरल हुन्छन् र निर्माण अनि पुनर्निमाण भइरहन्छन् । जब सम्बन्धका अन्य आयामहरू (जस्तै स्रोतको बाँडफाँट, शक्तिको वितरण आदि) मा मतभेद उत्पन्न हुन्छ त्यसबेला मानिसले यी सीमानाहरूलाई ठोसरूपमा देख्छन्, जुनबेला सम्बन्धहरू सामान्य हुन्छन् त्यसबेला सीमानाको भेउ पाउन मुस्किल हुन्छ ।  

बार्थका सीमानाहरू पनि एन्डर्सनले ‍भनेका कल्पना नै हुन् । पृथकताको कुरा गर्ने होभने हरेक मानिस संसारका बाँकी सबै मानिसहरूभन्दा पृथक हुन्छ । समानताको कुरा गर्ने होभने पनि संसारका सबै मानिसमा अनेकन समानताहरू हुन्छन् । समानता र पृथकता बुझाइमात्र हुन् । प्रमुख कुरा त यी बुझाइहरू समयसन्दर्भमा फरकफरक रूपमा कसरी सतहमा आउँछन् भन्ने नै हो ।

आधुनिक सञ्चार र त्यसैसँग जोडिएर आउने ज्ञान र चेतनासँगको सान्निध्यका कारण नेपालीहरू एउटा जटिल प्रश्नको जवाफ खोज्दै भौंतारिरहेको जस्तो लाग्छ मलाई आजभोलि । त्यो प्रश्न हो –नेपाली हुनुको अर्थ के हो ? देशभित्रको विविधताको उजागर; संसारका अन्य मुलुकसँगको बढ्दो सामीप्यले सोचाइ, रहनसहन र व्यवहारमा पारिरहेको प्रभाव; र आफ्नै मुलुक आर्थिक र राजनीतिकरूपमा अन्य मुलुकका तुलनामा क्रमश: पछि पर्दै गएको अवस्थाबाट उत्पन्न हतोत्साहका कारण यो प्रश्नले झन् घोच्नथालेको देखिन्छ नेपालीलाई । फलस्वरूप, राष्ट्रियता कहिले बुद्धको जन्मभूमी नेपाल भन्ने किचकिच बनेर रङ्गशालामा झुल्किन्छ, कहिले 'प्रगतिशील राष्ट्रवाद'को नारा बनेर नेताका भाषण र दलको घोषणा-पत्रमा ।

भारतीय लेखिका अरुन्धती रोयका कुरा सुन्ने हो भने राष्ट्रिय पहिचानप्रतिको गर्व गलत र हानिकारक छ । उनी भन्छिन् राज्यसंयन्त्र र यसबाट प्रत्तयक्षरूपमा लाभान्वित कुलिन राजनीतिकर्मी र कर्मचारीले आफ्नो फाइदाका लागि नागरिकहरूलाई मुर्ख बनाउन प्रयोग गर्ने भावनात्मक अस्त्र हो राष्ट्रियता । नागरिकहरूलाई राष्ट्र र राष्ट्रियताप्रति संवेदनशील बनाएर निश्चित वर्गले आफ्नो स्वार्थ सिद्ध गर्छ । हामी बेकारमा 'देशका लागि' ज्यान दिन र लिन तयार हुन्छौँ । यो मुर्खता हो –रोयको विचारमा ।

मलाई रोयको यो तर्क चित्त बुझ्छ । भारतजस्ता (वा नेपालजस्ता) मुलुक जहाँ नागरिक अधिकारलाई राज्यको 'निगाह' ठानिन्छ र नागरिकहरू आफ्नै राज्यका प्रतिनिधिबाट शोषित हुन बाध्य छन् त्यहाँ राज्यमाथिको स्वामित्वभाव कसरी आउँछ भन्ने मैले बुझ्न सकेको छैन । अझ भन्नुपर्दा विदेशी बैंकमा अरबौँ रुपैयाँ थुपार्ने नेताका लागि पखालाको औषधी किन्न नसकेर मृत्युवरण गर्नुपर्ने नागरिकले किन राष्ट्रवादी हुनुपर्ने हो ? मैले बुझ्न सकेको छैन ।

तर, साहित्यकर्मी-कलाकारहरूसँग यसको पनि 'रेडिमेड' जवाफ नभएको हैन । बालकृष्ण समले भनेका छन् -देशभक्ति त मर्दैन चुत्थै देश भए पनि ।

भनिन्छ मानिससँग मुर्खताका असीमित संभावना हुन्छन् । विकसित मगज (मानिसको मगजको Cranial Capacity हाल झन्डै ३३०० छ क्यारे) द्वारा सुसज्जित मान्छेसँग सोचविचार गर्ने क्षमता जति प्रशस्त छ त्यति नै क्षमता गलत कुरालाई सही मानेर जीवन बिताउन सक्ने पनि छ । तर, म जब कुनै राष्ट्रवादीलाई भेट्छु त्यसबेलामा एउटै प्रश्न मनमा आउँछ  : यो मानिस स्वार्थबाट निर्देशित भइरहेको छ कि भावनाबाट ? आखिर राष्ट्रवाद 'मिराज'मात्र हो –एउटा रमाइलो भ्रम । यसको उपयोग बढीमा मनोरञ्जनका लागि हुनसक्छ । बाँकी त सबै बकबास ।

[नोट : यस लेखमा राष्ट्रवादका विषयमा गरिएको टिप्पणीको अर्थ कुनै देशको सार्वभौमिकता वा राजनीतिक आर्थिक अस्तित्वसँग खेलबाड गर्ने व्यक्ति र प्रवृत्तिलाई समर्थन गर्नु हैन । राज्यका सीमाना र आर्थिक-राजनीतिक अस्तित्व नागरिकका दैनिक जीवनका ठोस आयामहरूसँग सम्बन्धित छन् जसको उचित व्यवस्थापन र संरक्षण हुनुपर्छ । लेखको आसय राष्ट्रवादसँग जोडिएका सोचाइ र भावनाका केही रोचक र पृथक पक्षहरूलाई केलाउने मात्र हो ।]