प्रेम र स्वार्थ

तिमीसँग लिनुपनि छ
तिमीलाई दिनुपनि छ ।
हाम्रो हिसाब किताबमा
सँच्याउनु पनि छ ।
यो हिसाब भुलेर तिमीलाई
बेहिसाब मनपराएँ ।
जे होस् मैले तिमीलाई
चुपचाप मनपराएँ ।
जे होस् मैले तिमीलाई
चुपचाप मनपराएँ ।।

राममान तृषितले लेख्नुभएको र नारायणगोपालले गाउनुभएको यो गीतमा प्रेमी-प्रेमीकाको 'हिसाबकिताब'को प्रसङ्ग उठाइएको छ, रमाइलो शैलीमा । गीतमा प्रेमी आफ्नी प्रेमीकालाई भन्दैछ -"हाम्रो हिसाबकिताबमा केहि समस्या छन्, त्यसलाई सँच्याउन जरुरी छ" । अनि फेरि तत्कालै स्वीकार गर्छ ती सबै हिसाब भुलेर उसले प्रेमीकालाई मन पराएको छ । चुपचाप ।


प्रेममा 'हिसाब' हुँदैन भन्ने विश्वास गर्छौं हामी -तृषितको प्रेमीले 'सबै हिसाब भुलेको' स्वीकार गर्छ गीतमा । मानिसहरू भन्छन् 'लभ इज ब्लाइण्ड' (प्रेम अन्धो हुन्छ) । प्रख्यात अङ्ग्रेजी उपन्यास 'जेन अ:र' (Jane Eyre) मा सालोट ब्रोन्टी (Charlotte Bronte) को प्रमुख पात्र जेनले वर्षौं अन्धो प्रेमीको सेवा र प्रतिक्षा गरेको कथा लोकप्रिय छ हामीमाझ । जेनको 'पवित्र' प्रेमलाई वास्तविक जीवनमा पनि उदारणीय मान्ने गर्छन् धेरैले । ब्याकस्ट्रिट बइजको -"आइ डोन्ट केयर हु यु आ:, व्हेर यु आ: फ्रम, व्हट यु डिड, एज लङ् एज यु लभ मी" भन्ने गीत सुन्दा यस्तो लाग्छ प्रेम दुई आत्माको मिलन हो -यसबाहेक बाँकी सबैकुरा गौण हुन् ।

के प्रेम साँच्चिकै माथिका गीत र उपन्यासहरूमा भनिएझैं 'अन्धो' हुन्छ त ? के यसमा 'हिसाबकिताब' हुँदैन ? 'भ्यालेन्टाइन्स डे' को पूर्वसन्ध्यामा यसको चिरफार गर्न मन लाग्यो । उमेर पुगेका केटा-केटीबीच हुने प्रेमको चर्चा गर्न मन लाग्यो ।

एकदिन हाम्रो सानो समूहमा प्राध्यापक चैतन्य मिश्रले आफ्नो लेखलाई छोटो प्रस्तुतिका रूपमा पेश गर्नुभयो । उहाँको लेखको शिर्षक थियो Political Economy of Love (प्रेमको अर्थ-राजनीति) । उहाँको तर्क थियो -नेपाली समाजमा केटा र केटीबीच हुने 'निस्वार्थ' भनिने गरेको प्रेम वास्तवमा निस्वार्थ हुँदैनन् । केटा वा केटीले प्रेम प्रस्ताव राख्नुअघि र पछि एक-अर्काका विषयमा प्रशस्त जानकारी राख्न खोज्छन् र राख्छन् पनि । कुन जातको ? कति पढेको ? पेशा-व्यवसाय कुन ? घर कहाँ ? बाबु-आमा के गर्छन् ? घर कत्रो ? आदि आदि । ओल्लो घर, पल्लो घरका केटा-केटीबीच मात्र हैन विदेश बस्ने केटा-केटीका बीच हुने मायापिरतीमा पनि यो सब कुराको राम्रो पूर्वमूल्याङ्कन गरिएको हुन्छ । समग्रमा उहाँको तर्क थियो -हामीले चोखो वा अन्धो भन्ने गरेको प्रेममा पनि शक्ति र सम्पत्तिको प्रभाव हुन्छ । किनकी हाम्रो समाजमा प्रेमको उत्कर्ष बैवाहिक सम्बन्ध हो र परिवार एक आर्थिक-राजनीतिक एकाइ हो । प्रेम वास्तविक होला तर निस्वार्थ हुँदैन ।

उहाँको प्रस्तुतिबाट प्रेमप्रतिको मेरो धारणामा परिवर्तन आयो । प्रेम पनि सामाजिक सम्बन्धभन्दा माथि नहुने रहेछ झैं लाग्यो । त्यसपछि 'अन्धो' र 'चोखो' प्रेमप्रतिको आमधारणामा विश्वास गर्न छोडिदिएँ मैले ।

'हिसाबकिताब'बीनाको प्रेम असंभव छ । तर रिचर्ड डकिन्स (Richard Dawkins) नामका जीवशास्त्री अलि फरक खालको 'हिसाबकिताब'को कुरा गर्छन् । The Selfish Gene भन्ने सन् १९७६ मा प्रकासित पुस्तकमा डकिन्सको तर्क छ : मानिसको 'जिन' वा भनौं प्राकृतिक बनौट नै आधारभुतरूपमा 'स्वार्थी' छ । उनको विचारमा मानिसले गर्ने व्यवहार सधैं आफ्नो सन्ततिको समृद्धि वा विस्तारको जैविक उद्देश्यबाट निर्धारित हुन्छ । उनी भन्छन् हामीले गर्ने कुनैपनि सामाजिक व्यवहार 'स्वार्थरहित' हुनै सक्दैनन् किनकी स्वार्थबीना सन्तति विस्तार संभव छैन । निस्वार्थ (Altruism) भन्ने चिज आडम्बर हो, असत्य हो ।

अब एकैछिन प्रेमका विषयमा डकिन्सको धारणा हेरौं । डकिन्स भन्छन् एक वयस्क महिलाले आफ्ना लागि पुरुष छनौट गर्ने क्रममा आफ्ना भावी सन्तानका लागि भौतिक र सामाजिकरूपमा उपयुक्त मानिसको खोजी गर्छिन् । वलिष्ठ शरीर, सुगठित व्यक्तित्व, स्रोत-साधनले सम्पन्न, बुद्धिमान -आदि आदि । त्यसैगरि, एक पुरुषले आफ्ना लागि महिला छनौट गर्ने क्रममा पनि आफ्ना सन्तानका लागि योग्य आमा बन्नसक्ने गुणहरूको खोजी गर्छ । पुष्ट शरीर, आकर्षक व्यक्तित्व, कोमल भाव, आदि आदि । यसरी हेर्दा महिला र पुरुषबीच हुने प्रेम सतहमा 'निस्वार्थ' देखिए पनि वास्तविकतामा त्यहाँ स्वार्थ अन्तर्निहित हुन्छ नै ।

यहाँनिर प्रश्न उठ्छ धनसम्पत्ति, शरीर, सामाजिक प्रतिष्ठा, जातपात नहेरी पनि त मानिसहरू प्रेम गरिरहेका हुन्छन् । कतिले निस्वार्थ प्रेमलाई विवाहपछिको संघर्षबाट सफल बनाएका र कतिले निस्वार्थ प्रेमका कारण समाजबाट अपहेलित हुनुपरेका कथाहरू हाम्रा वरिपरी छन् । यस विषयमा मलाई लाग्छ सबैको एकै प्रकारको स्वार्थ नहुनसक्छ । तर हरेक सम्बन्धमा स्वार्थ हुन्छन् । स्वार्थ शब्द हामीलाई मन पर्दैन । अरूलाई 'स्वार्थी' भन्नु त गाली गरेजस्तै हो । तर, स्वार्थ नराम्रो हुन्छ नै भन्ने छैन । स्वार्थ हुनुपर्छ र स्वार्थलाई लुकाउन आवश्यक छैन ।